Yeni Platonculuk

Hristiyan Felsefesinin Kökeni

Felsefe tarihinin en önemli akımlarından bir olan Yeni Platonculuk, Platon’un düşüncelerinin geliştirilip Hristiyanlık başta olmak üzere birçok felsefi ve dini akımı derinden etkileyen bir düşünce sistemidir.

 Yeni Platonculuk ismi aslında etkin olduğu İ.S. 3. Yüzyıldan çok sonraları bu düşünce tarzını açıklayabilmek için konmuştur. Bu akımın en önemli ismi olan Plotinosve diğerleri aslında kendilerini Platoncuolarak görmekteydiler. Bir önceki bölümde belirtildiği gibi Platon’un Akademisinin izinden giden filozoflar yüzyıllar içerisinde farklı görüşleri benimsemişlerdi. Özellikle bir dönem Platonculuk Şüpheciliğin merkezi haline gelmiştir. Ancak bir süre sonra Septiklikten uzaklaşan Platoncular yeniden etkin olmaya başlamışlardır.

 Epikurosçuluk ve Stoacılık’ın etkin olduğu bu dönemde Orta Dönem Platoncular olarak isimlendirilen filozoflarla birlikte, Yeni Pisagorculuk, Yeni Aristotelesçilik ve Galen gibi hekim filozoflar ortaya çıkmıştır. Yine bu dönemde Yahudilikve Hristiyanlık etkin din olmaya başlamaktaydı.

 Tüm bu akımların etkisiyle özellikle İskenderiye’de felsefe altın günlerini yaşamaktaydı. Roma İmparatorluğu, Stoacılık konusunda baskın bir duruş sergilese de zaman zaman farklı görüşler ortaya çıkmakta ancak kimi zaman da sert bir şekilde bastırılmaktaydı. i.s 204 yılında Mısır’da doğan Plotinos, dönemin önemli felsefecisi olan Ammonius Saccas’dan dersler almıştır. Söylenene göre Saccas, Plotinos’u ilk gördüğünde “işte aradığım adam bu” demiştir. Saccas’tan eğitimini tamamladıktan sonra Roma İmparatoru 3. Gordiannus ile doğru seferine katılmak istemiştir. Bu sayede İran ve Hindistan felsefelerini inceleyecektir. Ancak İmparatorun öldürülmesiyle sefer yarıda kalır. Ardından Roma’ya gider ve orada dersler vermeye başlar. Hatta Platonopolisadlı yeni bir felsefi kent kurmayı hayal eder.

 Sadece sözlü derlser veren hiç yazmayan Plotinos’un düşüncelerini öğrencisi Porfirios (Porphyrios)  kaleme alır. Plotinos’un Dokuzluklar (Enneadlar) olarak bilinen en önemli kitabı bu şekilde günümüze ulaşır.

 Plotinos başta olmak üzere Yeni Platoncu felsefeye bakıldığında günümünüz Hristiyanlığına benzer çok şey görülebilir. Ancak sanılanın aksine Yeni Platoncular Hristiyanlıktan değil Hristiyanlık Yeni Platonculuktan etkilenmiştir. Hristiyanlık 2 yüzyıl daha eski olsa da, düşünce anlamında ilk yüzyıllar henüz sistemli bir yapıya ulaşmamıştır. İlk dönem Hristiyan din adamları daha çok Roma baskısını azaltmaya çalışan Kilise Babalarıdır. Oysa Yeni Platonculuk sonrası bu din aynı zamanda felsefi bir geleneğe de sahip olur. Yüzyıllar sonra İslam Felsefesinin de Antik Yunandan etkilendiği gibi Hristiyan felsefesi de Antik felsefe geleneğine çok şey borçludur. Hristiyanlığın en önemli isimlerinden Aziz Augustinus; Plotinos için “Biraz geç yaşasaydı ve birkaç söz değiştirseydi Hristiyan olacaktı” der. Ayrıca Vatikan’da Plotinos’un lahdi bulunur. Bu da Katolik Kilisesi tarafından, pagan olsa da Plotinos’a önem verildiğini gösterir.

 Yeni Platonculuk bir kurtuluş öğretisidir. Aynı dinlerde olduğu gibi bu dünyada nasıl yaşamamız ve öbür dünyada nasıl kurtulacağımızı anlatır. Bunu ilahiyattan çok felsefionurcoban terminoloji ile açıklamaya çalışır. Yeni Platoncular çoğunlukla pagandır. Ancak görüşleri hem Yahudilikhem de Hristiyanlık için önemliydi. Elbette sonrasında İslam için de. Plotinos, Stoacıların ve Epikurosçuların hatalı olduklarını düşünüyordu. Stoacıların her şeyin Tanrı olduğu Panteist yapısına ve materyalistbulduğu Epikuros’a karşıydı.

 Yeni Platoncular kurtuluşun Tanrıya ulaşmak olduğunu düşünüyorlardı. Ancak bu çok zordur. Maddi bedenden ayrılarak yüce bir varlığa ulaşmak için ahlak ve felsefi anlamda çok gelişmek gerekirdi. Oldukça disiplinli bir süreç sonunda kişi bir esrime ile kendini aşabilir. Bu esrime sonucu varlık Tanrıyı hisseder, adeta onu görür.

 Meditasyon, kendinden geçme, yaratıcıya ulaşma konusu hem tarih boyunca hem de günümüzde kökenlerini buralardan alır. Kilise öğretileri, çilecilik, İslam Tasavvufu, tarihsel olarak daha eski olsa da günümüzde popüler olan Nirvana’ya ulaşmak, Budist öğretiler vs…

 Plotinos, Pisagor ve Platondan oldukça etkilenmiştir. Ancak o Platon gibi geniş bir felsefe alanıyla ilgilenmemiştir. O daha çok Metafizik ile ilgilenir. Ona göre metafiziğin 3 unsuru vardır. Bir, Tinve Ruh… Bu sonraki yüzyıllarda Hristiyanlığın üçlemesine benzese de bazı farklılıklar içerir. Bir her şeyin en yukarısında bulunan tanrıdır. O tüm varlıkları aşar. Ona yüklemler yükleyemeyiz. O sınırsız ve sonsuzdur. Ona bütün diyemeyiz. Çünkü bütünle Bir’e sınır çizmiş oluruz. O her sınırı aşar. Dil ile onu ifade edemeyiz. Çünkü kelimeler onu anlatmada yetersizdir. Platon’un “iyi” ideasının adeta Tanrılaşmış halidir.

 Tanrı nedeni olamayan ilk nedendir. Her şeyi o yaratır. Ancak yaratılan her şeyin toplamı da değildir. Onlardan bağımsızdır. Bu din felsefesinde Panteizm gibi kavramlarla sıklıkla tartışılan bir konudur. Tanrı varlıklardan aşkındır. Onun ne olduğunu söyleyemeyeceğimiz için ancak ne olmadığını söyleyebiliriz. Onun varlık olduğunu, düşündüğünü, istediğini söyleyemeyiz çünkü bu onu hem sınırlar, hem diğer varlıklara benzetir hem de “aşağı” olan varlıklarla ilişkili olduğunu gösterir. Daha önceki bazı filozofların da dediği gibi mutlak iyi olan bir şey kötü bir varlıkla ilişkisi olursa (dokunursa, düşünürse) onun mutlak iyiliği zarar görür. Ancak bu tam olarak Aristoteles’in her şeyden uzakta duran Tanrısı gibi de değildir.

 İşte bu noktada özellikle Tanrı yaratırken bunun nasıl olduğuna bir çözüm olarak Platon’un idealarından etkilenir. Platon’un iyi ideası adeta bir güneştir. Onunonurcoban.com ışınları tüm ideaları aydınlatır. Plotinos ’da bu benzetmeyi kullanır. Var olan her şey adeta bir güneş olan Tanrı’nın güneş ışıklarından gelir. Nasıl ki güneş ışıkları Güneşe özdeş değilse Tanrının ışıkları da Tanrıyı tam olarak temsil etmez. Buna “Sudur” denir. (Emanation, Türüm) Var olan her şey Tanrıdan adeta “taşar”. Bu taşan şeyler yani sudur etmekvarlığın var olma sebebidir. Ancak bu taşma sırasında Tanrı artmaz, azalmaz. Onun birliği devam eder. Tanrı için bu taşanların bir önemi yoktur. Ancak sudur eden varlıklar var olmalarını Tanrıya borçlu olduklarından ona bağımlıdır.

 Bu düşünce ortaçağ boyunca din felsefesini de etkiler. Tanrıya en yakın olanlar daha değerli ona uzak olanlar daha değersizdir. Farabi gibi filozoflar Bir’i inceler. Bir isimlendirilmesinin kökenleri de elbette Pythagoras’tır.

Zihin veya Nous, Birden sonra gelir. Nous adeta bir ışıktır. Biri varlık olarak sınırlandıramadığımız için ayrıca ilk varlıktır. Zihin Platon’un ideaları gibidir. Ancak bu idealar Tanrının zihnidir.

Ruh, Nous’dan türer. Bu hiyerarşide daha aşağılarda olmasına neden olur. Maddi olmasa da maddi ile ilişkisi nedeniyle bir köprü gibidir.

Madde en aşağıda bulunur Maddi olduğu için kusurlu ve kötü olsa da Platon gibi onu değersiz kabul etmez. Sonuçta Birden gelen bir hiyerarşiyi gözler önüne sermesi bakımından bir güzelliği vardır. Bunu sanat anlayışında da gösterir. Platon sanatı, örneğin resmi değersiz bulur. Çünkü gerçek olan masa ideasıysa, masa adeta bir gölgedir. Masanın resmi ise gölgenin gölgesidir. Oysa Yeni Platoncular için her ne kadar gölge de olsa, içinde gölge ideasının yansıması vardır. Değeri az olabilir ama değersiz değildir.

 Plotinos’dan sonra Yeni Platonculuk etkisini kaybetmez. Onun öğrencileri olan Amelius ve Porfiriosönemlidir. Porfirios Dokuzlukların kaleme alınmasına yardım etmesiyle dikkat çeker. Ayrıca İslam Felsefesinin temel kaynak kitap olarak kullandığı İsaguci’nin yazarıdır. Bu kitap Aristoteles Mantık’ına bir giriş kitabıdır ve yüzyıllarca Ortadoğu’nun en önemli kitaplarından biri olmuştur. Bu kitabı filozof Boethius Latinceye çevirmiş ve Hristiyan Felsefesinde Tümeller sorununun en önemli eserlerinden biri olmuştur.

 İamblichus (İamblichos) İ.S. 245-330 yılları arasında yaşamıştır. Plotinos ve hocası Porfirios’un aksine o, dini felsefenin üstüne koyar. Proclos da teolojinin önemli olduğunu ve bazı sayı gibi mistik şeylerin Tanrıya ulaşmaya yardımcı olduğunu söyler. Plotinos her şeyden önce akılcı antik yunan felsefe sistemini temsil eder. Ancak İamblichos’dan sonra Suriye taraflarında ki Yeni Platonculuk dogmatik dinlere benzemeye başlar.www.onurcoban.com

 Zamanla Platon’un Atina’daki Akademisi, İskenderiye ile birlikte Yeni Patonculuğun en önemli yerlerinden biri olur. İlk yeni Platoncu başkan Atinalı Plutarkhos, Proclos, Syrianus ve Damascius bu filozoflara örnektir. İmparator JüstinyenPlatondan beri devam eden Akademiyi 529 da kapatmasıyla bu anlayış sona erer.

 Proclos, Platon’un eserlerinin gizli anlamları olduğunu ve bunu ancak kendini geliştiren filozofların anlayabileceğini söyler. Yazdığı Teolojinin Unsurları (Saf iyi Üzerine, Liber de causis) adlı eser birçok İslam Filozofu tarafından hatalı bir şekilde Aristoteles’in sanılmış, yine Usulucya olarak bilinen ve Enneadlardan etkilenerek yazılan eser de aynı kaderi paylaşmıştır. Proclos’un eserini Liber de Causis adıyla Latinceye çeviren Cremonalı Gerard ve Aziz Thomas bu gerçeği ortaya koymuşlardır. Hatalı da olsa Proclos, İslam dünyasında felsefeyi etkilemiş, hatta Aristo ve Platon arasında bir uzlaşı çabasına konu olmuştur.

 İskenderiye’de ise Hierocles, Hermeias ve oğlu Ammoniusisimleri önemlidir. Müslümanların İskenderiye’yi fethetmesi sırasında okulun başında Stephanus yer alır. Fetih sonrası okul kapatılır.

 Atina Okulu gizemciliğe ve dine daha önem verirken İskenderiye okulu bilime daha dazla önem verir.

 Yukarda sayılan isimler dışında Chrysaorinus, Gedalius, Dexippus, Sallustius, İsodorus, Hypatia, Larissalı Domnius, Marinus, Olympiodorus, Simplicius gibi isimler vardır.

 Ayrıca Hristiyan olmakla birlikte Yeni Platoncu izler taşıyan Boethius ve Gramerci Yahya olarak bilinen Johannes Philoponus (Yahya En-Nahvi) bu dönemin ünlü ismidir.

  Yeni Platonculuk, önce Gnostikler daha sonra da Hristiyanlıkla mücadele etmiştir. Ancak Katolik Kilisesinin güçlenmesi ve Patristik Hristiyan Felsefesinin oluşmasıyla güç kaybetmiştir. Zamanla kendi görüşleri Patristik felsefe ile kaynaşmıştır. Platon’un yüzlerce yıllık geleneği bu sayede daha dinsel bir anlayışla ele alınmıştır.

 Dönemde yükselişe geçen ve gizemci bir ezoterik anlayış olan Occultism (Okültizm)  Aedesiusgibi Yeni Platonculuğa yakın isimlerle etkileşim halindedir. Gerçek ve açık anlayışın ardındaki sırları bulmaya çalışan bunu da büyü gibi unsurların kullanılmasıylaonurcoban yapan okültist isimlerden Sosipatra, Maximus, Heraiscus ve Asclepiades Yeni Platoncularla çağdaştır. Eski mistik Pisagorculuk gibi ezoterik unsurlar Yeni Platonculuk ’ta da vardır. Söylenen göre Ammonius Saccas dan öğrendiği gizli unsurları Plotinos herkese anlatmamıştır. Bu aynı Pythagoras’ın öğrencilerine uyguladığı üstat öğrenci sırrı anlayışına benzer.

Plotinos her ne kadar Yunan adı taşısa da aslen Mısırlıdır. Diğer Yeni Platoncularda çoğunlukla Ortadoğu kökenlidir. Ancak düşünce tarzı bakımında Yeni Platonculuk Antik Yunan Felsefesin devamı gibidir. Bu nedenle Antik Dünyanın son felsefesi olarak görülür. Bundan sonra dinin daha ön plana geçtiği Ortaçağ felsefesi başlayacaktır. 

. Felsefe tarihinin diğer bölümleri için;

Felsefeye bir bakış-Giriş-

.